Narkotyk, substancja psychoaktywna, środek odurzający, używka – to określenia o podobnym znaczeniu stosowane wymiennie w języku potocznym. W medycynie, psychologii aktualnie obowiązującym nazewnictwem jest substancja psychoaktywna. W medycynie „narkotykami” określa się te substancje psychoaktywne, które działają m.in. przeciwbólowo poprzez określone receptory mózgowe (opioidowe). Z kolei pojęcie narkomanii wywodzi się od słowa "narcos" co oznacza odurzenie, senność, uśpienie.

Substancje psychoaktywne:

• wpływają na centralny układ nerwowy,
• przyjmowane są w celu doznania przyjemności, zmiany świadomości, uzyskania określonego nastoju, przeżycia ekstremalnych doznań,
• wpływają na organizm człowieka powodując w różnym stopniu zmiany psychiczne (np. euforię, zmieniony odbiór rzeczywistości, iluzje, omamy, zaburzenia pamięci) oraz fizyczne (np. wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie tętna, pobudzenie),
• mogą prowadzić do uzależnienia, które często nazywane też jest narkomanią czy toksykomanią,
• mają pochodzenie naturalne lub syntetyczne,
• często, szczególnie w publikacjach popularnych są dzielone na tzw. narkotyki miękkie (jako bezpieczne, mało szkodliwe) oraz twarde (niebezpieczne, groźne). Za "narkotyk miękki" uznawana jest np. marihuana. Określenia te są mylące, nieprawdziwe, dają złudne poczucie bezpieczeństwa np. przy stosowaniu marihuany.

W Polsce obowiązuje podział substancji psychoaktywnych na trzy główne grupy:

• alkohol, opiaty, leki uspokajające i nasenne (działające głównie rozluźniająco, uspokajająco, nasennie),
• kanabinole i inne substancje halucynogenne, lotne rozpuszczalniki (działające głównie euforycznie, powodujące omamy, urojenia),
• kokaina i inne substancje stymulujące, nikotyna (działające pobudzająco, podwyższające nastrój).

Drogi przyjmowania substancji psychoaktywnych

Substancje psychoaktywne mogą być przyjmowane na różne sposoby. 

Wybór drogi często jest dokonywany w zależności od:

• celu jaki chce się osiągnąć np. szybkie przeniknięcie substancji do mózgu,
• postaci narkotyku.

Przykłady objawów mogących wskazywać na używanie narkotyków:

Wygląd i ogólny stan zdrowia

• zmiana wyglądu (zaniedbanie w wyglądzie, higienie osobistej, sposobie poruszania się, mówienia itp.),
• charakterystyczny, słodki zapach wydychanego powietrza, włosów, ubrania,
• wahania dobowe nastroju (od radości do przygnębienia),
• zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność),
• wychudzenie, zmęczenie, drżenie rąk,
• częste przeziębienia, przewlekły kaszel,
• bóle żołądka, bóle głowy, bóle w klatce piersiowej,
• częste urazy, ślady po pobiciach, napady drgawkowe.

Rozwój fizyczny

• zahamowanie wzrostu,
• widoczny spadek energii,
• osłabienie popędu seksualnego,
• zaburzenia w odżywianiu się.

Stan psychiczny

• utrata zainteresowań,
• trudniejsze zapamiętywanie, trudności w koncentracji, okresy niepamięci,
• przyśpieszony tok myślenia, gonitwa myśli, mowa bełkotliwa, nie wyraźna, napady śmiechu,
• przygnębienie lub podwyższenie nastroju, drażliwość, agresywne wypowiedzi,  
• urojenia prześladowcze, iluzje, omamy, mówienie do siebie, napady lęku,
• dziwaczne, niezrozumiałe dla innych zachowania.

Oczy

• przekrwienie spojówek, obrzęk powiek,
• podwójne widzenie,
• rozszerzone źrenice wolno reagujące na światło,
• zwężone źrenice nie reagujące na światło,
• brak kontroli nad ruchami gałek ocznych,
• przemijający wytrzeszcz gałek ocznych,

Nos, jama ustna

• katar, kichanie, zapalenie skóry pod nosem,
• owrzodzenia lub perforacja przegrody nosa,
• obrzęk śluzówki nosa, krwawienie z nosa,
• nie połykanie śliny, uczucie suchości w ustach,
• słodki zapach z ust, próchnica

Skóra

• ślady po wkłuciach dożylnych, domięśniowych, wybroczyny, zasinienia, ropnie,
• ślady po wyciskaniu, obrzęk dłoni, podudzi, podrapania,
• poparzenia palców, ciała np. ślady po oparzeniach papierosami, przebarwienia (brązowe plamy na palcach),
• wzmożona potliwość,
• świąd i pieczenie skóry.

Czynności ruchowe

• powolny chód,
• zastyganie w niekonwencjonalnych pozycjach,
• zaburzenia równowagi,
• pobudzenie ruchowe,
• niezborność ruchowa.